Recensie: Interview: Er stromen rivieren in de lucht - Elif Shafak 📖 Bazarow - Alles over boeken (2025)

Elif Shafak: “Waar het water verdwijnt, steekt het extremisme de kop op”

Waar zijn de historische verhalen over vrouwen en minderheden, vroeg de Turkse auteur Elif Shafak zich af, en dus gaf ze hen in haar nieuwe roman Er stromen rivieren in de lucht die bijeengehouden wordt door het duizenden jaren oude Gilgamesj-epos een ereplaats.

“Vijfduizend jaar geleden werd de Mesopotamische godin Nisaba aanbeden als patrones van de landbouw en de geletterdheid,” vertelt Elif Shafak. “Hoe meer het schrift aan belang won, hoe meer echter ook Nisaba’s bestaansrecht in vraag werd gesteld. Tot zij na ongeveer duizend jaar getrouwd bleek met de god Nabu, die de nieuwe god van het schrift werd. Van een autonome godin was ze gereduceerd tot een trouwe en toegewijde echtgenote, of soms zelfs tot Nabu’s secretaresse. Ik vind dit een veelzeggend verhaal over de wijze waarop het patriarchaat omgaat met vrouwelijkheid, een mythologisch verhaal dat trouwens ook repercussies had in het echte leven, want waar er aanvankelijk zowel mannelijke als vrouwelijke schrijvers aan de slag waren, werden die laatsten steeds vaker geweerd uit de schrijfscholen, zodat schrijven uiteindelijk een exclusief mannelijke zaak werd.

Net zoals Mesopotamië heeft mijn geboorteland Turkije een lange en rijke geschiedenis, maar een kort geheugen. De officiële geschiedschrijving heeft veel in de doofpot gestoken. Zo heeft men het alleen over mannen, meer specifiek over machtige mannen. Op school leer je alleen over sultans en religieuze leiders. Maar waar zijn de vrouwen gebleven, vraag ik altijd, en dan volgt er alleen stilte. En wat met de minderheden? Welk leven leidde een Armeense zilversmid, een Koerdische boer of een Griekse zeeman in het Ottomaanse Rijk? Daar wordt nooit over gesproken. Het zijn net deze stiltes waarover ik wil schrijven, over mensen uit een vergeten verleden. Herinneringen zijn belangrijk, niet om erin vast te raken, maar om iets te leren uit het verleden in de hoop dat we dezelfde fouten niet opnieuw zullen maken. En voor veel minderheden zijn herinneringen hun enige bezit.”

Koning Gilgamesj
In Er stromen rivieren in de lucht, haar nieuwe en wellicht ook meest ambitieuze roman tot nu toe, geeft Shafak alle ruimte aan dergelijke stille minderheden om hun verhaal te doen, en dat in drie verhaallijnen verbonden door het vierduizend jaar oude Gilgamesj-epos, een van de eerste literaire geschriften ooit waarin de hardvochtige koning Gilgamesj op zoek gaat naar de onsterfelijkheid en ervaart dat hij die alleen in de nederigheid kan vinden. In de eerste verhaallijn volgen we de Londense Arthur, de zoon van een rivierjutter die midden negentiende eeuw in een drukkerij gaat werken, gefascineerd raakt door het British Museum en uiteindelijk het spijkerschrift ontcijfert – en dus ook het Gilgamesj-epos. Arthur, losjes gebaseerd op George Smyth, de echte ontcijferaar van het spijkerschrift, sterft in Nineve, wanneer hij er op zoek is naar de blauwe kleitablet met de verdwenen 17 verzen van de Gilgamesj.

Jezidi-minderheid
Een tweede verhaallijn speelt in Zuid-Oost Turkije in 2014. De negenjarige Narin, behorend tot de Jezidi-minderheid wordt stilaan doof. Daarom wil haar oma haar meenemen naar Irak, naar de heilige Lalishvallei, om er gedoopt te worden, en om te ontsnappen aan het water. Want de Turkse overheid wil een dam bouwen die het 12.000 jaar oude stadje Hasankeyf waar ze wonen onder water zal doen verdwijnen. Hun reis wordt echter op brutale wijze afgebroken door ISIS, dat de Jezedi’s als ongelovigen beschouwt. Ook hier grijpt Shafak terug op de realiteit, want in 2014 zijn er zo’n half miljoen Iraakse Jezidi’s verjaagd en vermoord door het kalifaat. En dan is er nog het in 2018 in Londen spelende verhaal van de net gescheiden Zaleekhah die verliefd wordt op een vrouw die spijkerschrift tattoo’s zet, citaten uit Gilgamesj. Zaleekhah is een hydrologe die onderzoek doet naar het geleidelijke verdorren van de vruchtbare sikkel die van de Middellandse Zee naar de Perzische Golf loopt. Het zijn verhalen die diep in de realiteit van Turkije en het Midden-Oosten verankerd zitten, maar haar tegelijkertijd ook overstijgen, de reden waarom Shafak niet zo tuk was op vragen over president Erdogan of de oorlog in Gaza. Die dreigden haar roman immers al te zeer te laten verdwijnen onder het woestijnzand.

“Die verdorring zal naar verwachting nog deze eeuw totaal zijn,” vertelt ze, “terwijl het vanouds het grootste waterrijke ecosysteem van het Midden-Oosten is, gedeeld door Irak, Iran, Syrië en Turkije. Het is op sterven na dood. We beseffen het vaak niet, maar de klimaatcrisis is in essentie een drinkbaar-watercrisis. Van de tien meest door droogte bedreigde naties ter wereld liggen er zeven in het Midden-Oosten en Noord-Afrika. De klimaatcrisis is er bittere realiteit, en ze heeft ook politieke gevolgen, want waar het water verdwijnt, steekt het extremisme de kop op. De grootste slachtoffers zijn dan zoals steeds vrouwen. Over de hele wereld zijn zij traditioneel de waterdragers en de behoeders van de oude verhalen die een gemeenschap bij elkaar houden. Als er geen drinkbaar water meer is in de dichte omtrek moeten de vrouwen verder lopen, waardoor de kans op geweld van mannen toeneemt. Net als die op massa-emigratie natuurlijk, want mensen die hun oogsten zien mislukken door de droogte en onderdrukt worden door extremisten blijven niet bij de pakken zitten. Zij gaan op zoek naar betere oorden.”

En dat terwijl de modale inwoner van de vruchtbare sikkel wellicht maar weinig bijdraagt aan de klimaatverandering.

“Maar we hebben het hier niet alleen over klimaatverandering. Veel droogte wordt moedwillig veroorzaakt door het afdammen van rivieren. Sommigen willen op zo kort mogelijke tijd zo veel mogelijk geld verdienen, en de omgeving speelt dan geen enkele rol. Het Turkse Hasankeyf is een bijzonder waardevolle plek. Je vindt er artefacten van duizenden jaren geleden, en ook de biodiversiteit is er opmerkelijk groot. Het zal allemaal onder water verdwijnen omdat er een dam komt waarvan de levensduur op vijftig jaar wordt geschat. Een bijkomend gevolg is dat er opeens veel minder water naar Irak zal stromen, waardoor de mensen daar in de problemen zullen komen. Het is moeilijk om dit aan te kaarten, omdat je dan zogezegd de vooruitgang en de nationale belangen ondermijnt.”

Is het een soort waterprotectionisme?

“Al die dammen leiden uiteindelijk tot niets. Er moet net meer samengewerkt worden, maar het nationalisme en dan vooral het waternationalisme zijn momenteel aan de winnende hand.”

Op een bepaald ogenblik zegt de grootmoeder van Narin dat we niet genoeg respect hebben voor water. Is dat inderdaad niet ons probleem, dat we water vanzelfsprekend vinden?

“Ik woon in Londen. De Theems is heel lang een open riool geweest. Op een bepaald moment werd de rivier zelfs dood verklaard. Maar na lange tijd kwam de Theems weer tot leven, vandaar zijn bijnaam, de zombierivier. Vandaag leven er meer dan 230 soorten. Een prachtig verhaal, denkt u nu misschien, alleen wordt er opnieuw steeds meer rioolwater in de rivier, en in alle Britse rivieren en kustwateren geloosd. De waterbevoorrading en de waterzuivering zijn geprivatiseerd. Die laatste is te klein gedimensioneerd om te kunnen besparen en meer winst te maken. Wanneer het veel regent, zoals het laatste halfjaar, kunnen de waterzuiveringsstations de toevloed niet aan, waardoor de overlopen opengaan en het ongezuiverde rioolwater rechtstreeks in de rivieren belandt. Het is momenteel zo erg dat je ziek kan worden door in de Theems te zwemmen.”

Toont dit niet hoe moeilijk verandering is?

“En toch wil ik erin blijven geloven. We zien onszelf vooral als consumenten binnen een kapitalistische constellatie die zegt dat hoe meer we consumeren, hoe gelukkiger we zullen worden en hoe meer betekenis ons leven zal krijgen. Ook in de natuur staan we als consumenten. Vruchten, bomen, de grond, het water, we zien ze enkel als gebruiksvoorwerpen. Wat meer bescheidenheid zou ons sieren. De mens is meer dan een consument. De grote bedrijven die op basis van dit waanidee grote winsten maken moeten aan banden worden gelegd. Natuurlijk moet een bedrijf aan zijn winstgevendheid denken, maar het heeft ook een maatschappelijke verantwoordelijkheid. Het heeft bijvoorbeeld niet het recht om onbehandeld rioolwater in een rivier te lozen, want die rivier is niet van niemand, die is van iedereen. Ze maakt deel uit van het verleden en de toekomst.”

In de proloog van uw roman neemt u ons mee naar het Nineve van 630 v. Chr., waar koning Assurbanipal de grootste bibliotheek van zijn tijd bij elkaar had geroofd. Het British Museum past dus in een lange traditie, zou je cynisch kunnen opmerken. Wat moeten de grote westerse musea doen met hun koloniale collecties?

“Dat is een van dé vragen van onze tijd. Eerder dan een afgerond antwoord bieden, wil ik vooral de discussie hierover openen. Die grote westerse musea kunnen niet doen alsof er niets is gebeurd. Ze moeten praten. Die culturele artefacten maken deel uit van de cultuur waarin ze hun oorsprong vonden, maar ze behoren ook toe aan de mensheid als geheel. Die voorwerpen leiden een eigen leven. Wij bezitten hen niet. Ik kan heel verontwaardigd zijn over het koloniale verleden van Groot-Brittanië waarvan je in het British Museum de buit ziet liggen, maar tezelfdertijd heb ik ook respect voor de liefde en toewijding van een archeoloog als George Smith. Er zijn mensen geweest die hun hele leven in het teken van de archeologie hebben geplaatst en die uit waren op kennis. Je mag hen geen dieven noemen. Ik kan dus de twee posities begrijpen. En iedere situatie is anders. Neem bijvoorbeeld de Elgin Marbles. Ik vind dat die moeten terugkeren naar Griekenland. En als dat niet aanvaardbaar is voor het British Museum moet er misschien een oplossing uitgewerkt worden waarbij ze om de zoveel tijd van plek veranderen zodat ze soms ook nog in Londen te zien zijn. In het geval van de kunstschatten die weggehaald werden uit Nineve liggen de zaken wat moeilijker door de extra schade die ISIS heeft aangericht. Enerzijds werden heel wat kunstvoorwerpen vernietigd, maar er werd ook veel verkocht op de zwarte markt. Misschien moeten we het in dit verband trouwens ook maar eens hebben over de rol van de Amerikanen. Tijdens hun bezetting werden de Iraakse musea onder hun neus leeggehaald en ze reageerden niet. Het is onze taak niet om kunstschatten te bewaken, zeiden ze.”

Maar wat doe je met de Benin Bronzes? Die ongeveer 3000 beeldjes werden op het einde van de negentiende eeuw door Groot-Brittannië geroofd uit Nigeria. Na WO II gaf het land er een aantal terug. In 1973 schonk de Nigeriaanse militaire machthebber er een van aan de Britse koningin, die het in de Grand Vestibule van Windsor Castle plaatste, waar het nog steeds staat. Het kan toch niet de bedoeling zijn dat de geretourneerde kunstschatten daarna als cadeautjes worden uitgedeeld?

“Natuurlijk niet. Vandaar dat het belangrijk is om iedere zaak op zich te bekijken. We moeten de machtsrelaties in de betrokken landen mee in rekening brengen. Vandaar dat ik de Jezidi’s meenam in mijn boek, een van de kwetsbaarste en meest vervolgde minderheden ter wereld. Wanneer we het over het teruggeven van Iraakse culturele artefacten hebben, denken we over het algemeen aan de Iraakse overheid als onderhandelingspartner. Maar de kunstschatten van de Jezidi’s behoren de Jezidi’s toe, en niet Bagdad. Is het niet aan hen om te beslissen waar ze terecht zullen komen? Het gaat tenslotte over hun cultuur.”

Wat ons terug bij de Benin Bronzes brengt. Zowel Groot-Brittannië wilde ze allemaal teruggeven aan Nigeria, er was zelfs al een schriftelijke overeenkomst. Tot dit land besliste dat ze niet in een nationaal museum zouden belanden, maar teruggegeven zouden worden aan een lokale Edo-koning, die ze in zijn paleis wou zetten. Er werd toen beslist om ze niet terug te geven. Terecht?

“Niemand heeft het recht om historische objecten met een dergelijke grote culturele waarde voor zichzelf op te eisen, ook een koning niet. Ik vind het belangrijk te benadrukken dat culturele artefacten niet alleen toebehoren aan de desbetreffende culturen, maar ook aan de totale mensheid. Maar of westerse musea of privé-collecties daarom iedere discussie over teruggave moeten blokkeren is een andere zaak. In plaats van zich naar de onderhandelingstafel te laten slepen, zouden ze beter zelf het initiatief nemen voor een dergelijke discussie.”

Een van uw personages in Er stromen rivieren in de lucht merkt op dat musea plekken zijn waar de geschiedenis wordt geschreven, want wanneer je bepaalt wat het waard is bewaard te blijven, bepaal je ook wat het waard is om vergeten te worden.

“De Mesopotamische cultuur heeft altijd in de schaduw gestaan van de Egyptische. Wat willen bezoekers van het Louvre en het British Museum vooral zien? De mummies en de hiërogliefen. Dat was tijdens het victoriaanse tijdperk, toen de artefacten naar Europa verscheept werden, ook al zo. Niemand vond ze echt belangrijk, terwijl de poëzie, standbeelden en juridische teksten echt wel getuigen van een rijke en verfijnde cultuur. De Mesopotamiërs waren bijzonder ingenieus in het bedenken van irrigatiesystemen. Ook toen was water al van doorslaggevend belang, als bron van leven en als brenger van de dood in de vorm van de zondvloed waarover zij duizend jaar voor het Oude Testament al verhalen neerschreven. Het is dus bijzonder onrechtvaardig dat het deel van de wereld waar ik vandaan kom over het algemeen wordt geassocieerd met achterlijkheid en geweld.”

Vandaar wellicht dat het ongeloof groot was toen men in het Victoriaanse tijdperk de Gilgamesj ontdekte en vaststelde dat er in dit epos al sprake was van een grote vloed die de hele aarde had overspoeld, duizend jaar voor in het oude testament sprake was van de zondvloed?

“Het was een ontdekking die de westerse christelijke cultuur op haar grondvesten deed daveren, en dat terwijl die sowieso al ondergraven waren door het werk van Charles Lyell en Charles Darwin. Zij hadden al gesteld dat de aarde veel ouder was dan de kerk beweerde en volgens hun aanhangers was het verhaal van de zondvloed niet meer dan een legende die al heel lang werd herhaald. Maar niet iedereen zag het zo. Voor de diepgelovigen was Gilgamesj het bewijs dat de Bijbel waar moest zijn. Het verhaal van de grote vloed was immers een bevestiging van de zondvloed, een positieve dubbelcheck als het ware. We kunnen het verhaal van de vloed ook zien als een waarschuwing voor vandaag trouwens, want de Iraakse Mosuldam is de gevaarlijkste en instabielste ter wereld. Als die het begeeft, zitten we met een nieuwe zondvloed.”

De Jezedi’s waartoe Narin en haar oma behoren hebben een orale cultuur en geen heilige boeken, zoals jodendom, christendom en islam die wel hebben. Is hun cultuur daardoor niet extra kwetsbaar?

“Zij zijn in het verleden al vaak bedreigd inderdaad. Er is sprake van minstens 72 genocidepogingen. Net omdat ze geen schrift hebben is het mondeling doorgeven van verhalen zo belangrijk voor hen. Het geheugen is de lijm die deze mensen samenhoudt. ISIS heeft in 2014 niet alleen veel Jezidi-jongens vermoord, het heeft ook duizenden Jezidi-meisjes ontvoerd, en misschien nog wel tragischer voor de cultuur als geheel, het heeft zowat alle ouderen gedood, waarmee meteen het collectieve geheugen van de Jezidi’s verloren ging.”

En wat gebeurde er met de meisjes?

“Zij werden weggevoerd als slaven en vaak ook misbruikt. Soms werden hun organen te koop aangeboden op de zwarte markt. Tot op de dag van vandaag zijn er nog meer dan drieduizend vermist. Veel van hen zijn ondergebracht bij gewone gezinnen in Turkije, Syrië, Irak en Saoedi-Arabië. Zo werd er drie jaar geleden een meisje bevrijd uit een huis in Ankara niet ver van waar ik opgroeide bij mijn oma. Hoe is het mogelijk dat je in die stad jarenlang een meisje zomaar kunt verbergen? Waarom heeft er niemand ooit iets gezien of opgemerkt? Ik vind dat we ons daar dringend eens over moeten bezinnen. Wellicht heeft het veel te maken met de eeuwenoude afkeer die men in die regio heeft voor de Jezidi’s. De vervolgingen van ISIS waren een extreme uiting van een algemeen gevoel, dat de Jezidi’s duivelaanbidders zijn, precies omdat ze niet tot de volkeren van het boek behoren. Daar worden ze al sinds mensenheugenis voor vervolgd. Dat de Jezidi’s een orale cultuur hebben maakt het ook moeilijk om over hen te schrijven. Je hebt maar weinig teksten om je op te baseren. Je moet luisteren naar volksverhalen en liedjesteksten, je overgeven aan rituelen en hun traditionele gerechten proeven. En toch wou ik per se over hen schrijven, ook omdat er over het algemeen neergekeken wordt op orale culturen, terwijl ze zoveel wijsheid bevatten.”

Zoals het verschil tussen kloktijd en verhalentijd, waarover u schrijft?

“Precies. Kloktijd is lineair, terwijl verhalentijd eerder circulair en cyclisch is. Je kan ook terug gaan in de tijd. In verhalentijd zit meer wijsheid, omdat die toont dat vooruitgang geen noodzakelijkheid is. Onze kloktijd zegt dat het morgen beter zal zijn dan gisteren en de rechtvaardigheid uiteindelijk zal overwinnen. Verhalentijd toont dat dit niet echt zo hoeft te zijn. Samenlevingen kunnen generatie na generatie dezelfde fouten maken.”

Maar kunnen verhalen ook niet gevaarlijk zijn? Wat doe je bijvoorbeeld met fundamentalistische Joden die zeggen dat de Westelijke Jordaanoever hen toebehoort omdat God dit zo beslist heeft?

“Mensen die verhalen naar waarde weten te schatten weten dat er geen absolute verhalen zijn. Dat onderscheidt hen van fanatici voor wie er maar één verhaal is, een verhaal dat superieur is aan alle andere verhalen. Voor schrijvers zijn er veel verhalen en ze zijn allemaal gelijkwaardig. Niemand heeft de waarheid in pacht. Voor fanatici is het altijd wij tegen de anderen terwijl er voor schrijvers alleen maar mensen zijn. Het autoritaire denken heeft een hekel aan pluralisme en veelduidigheid. Terwijl ik die meerduidigheid wil vieren. Zo ga je trouwens op zoek naar de waarheid, door naar al die verschillende verhalen te luisteren. Een fanaticus heeft dat niet nodig. Hij kent de waarheid al.”

Is dat fanatisme vandaag niet aan de winnende hand, ook in het gepolariseerde westen?

“Ik maak me vandaag vooral zorgen over wat er in Europa aan het gebeuren is. De recente Nederlandse, Europese en Franse verkiezingen hebben nog maar eens het toenemend succes van het nationalistisch getinte populisme getoond. Het is alsof we alweer vergeten zijn wat er in de twintigste eeuw is gebeurd. We worden geconfronteerd met een aantal immense crises, zoals het klimaat, het gevaar van AI en de toenemende ongelijkheid. Dat zijn wereldwijde problemen die we het hoofd denken te kunnen bieden met nationalisme, religie en ultraconservatief denken. Het populisme geeft alleen valse antwoorden op reële problemen. Het denkt alleen in dualistische termen. Het zoekt de schuld voor alles bij de anderen en creëert een vijand. Waar ter wereld er ook autocraten en demagogen aan de macht komen, zie je dat ze de dualiteit proberen op te stoken en de spanning tussen de verschillende bevolkingsgroepen aanwakkeren. Maar als het sociaal contract breekt en mensen elkaar als vijanden gaan bejegenen, zijn er geen winnaars. Natuurlijk is het democratisch systeem niet perfect, maar het is wel het beste dat we ooit bedacht hebben, zeker voor vrouwen en minderheden. Laat het ons dus niet als vanzelfsprekend beschouwen. Het is heel kwetsbaar.”

Is Gilgamesj dan geen mooi antwoord op de uitdagingen van vandaag? Het epos gaat immers niet alleen over de kwetsbaarheid van de mens, maar ook over de mogelijkheid tot verandering?

“Opvallend is dat er geen helden zijn in Gilgamesj. Het hoofdpersonage is in het begin een verschrikkelijke man. Door te reizen en te leven wordt hij nederiger, door zijn geliefden te verliezen ook, en te ervaren wat verdriet is. Wanneer hij op het einde van het epos terugkeert naar huis is hij een verslagen man. Hij is geen overwinnaar. Maar hij heeft wel iets cruciaals geleerd. Misschien zouden we het inderdaad maar wat vaker moeten gaan lezen.”

—

Eerder verschenen in Knack

Laat hier je reactie achter: